Grafìa

Naturalmente se pol scrìvar varianse de lengua vèneta in maniere difarente e co' òtimo critèrio, ma demo na spiegasion de ƚa grafìa doparada so ste pàxine. El senso primo (e forse ùltimo) de na grafìa alfabèdega el xé fonèdego. No vol dir che ghe gà da èser un segno ùgnoƚo par un fonèma corispondente, ma che lexendo un dato grafo (o dìgrafo, do segni conbinài) se sà bastansa precixamente ƚa intension de'l scrivente, co se conose el sistèma, in cui i segni che el dòpara no i pol èser interpretài anbiguamente. Ƚa grafìa vèneta tradisional latina, da "senpre" (XI sec.) evolvesta pì che altro adrìo a'l vaƚor fonèdego, ƚa xé documentada bastansa in detalio inte 'l manual de grafìa vèneta unidaria (G.V.U.), e so sto sito doparemo rasionalmente sti segni documentài, sforsàndose de mantegnir ƚa tradision. Co dixemo "pì che altro", intendemo che ghe xé na tendensa (natural) inte sto senso, non corispondensa asoƚuta. Prexenpio i èse (s/x) i xé doparài co' vaƚor fonèdego intercanbiàbiƚe (a vòlte anca a'l intèrno de'l steso documento de un steso scrivente) ma co' preponderansa 20% contro 80% de "x" par èse sonòro e "s" par èse sordo. Vedi anca ƚe pàxine "how to read", co' exenpi de fonèmi e grafi spiegài in varie lengue.

Na grafìa de sto segnato paraltro, no vol gnanca dir corispondensa asoƚuta co' i soni de na lengua (a sto scòpo ghe xé i segni de ƚa IPA). Ƚa xé na grafìa artanto pràtica che tradisional, documentada da ƚa tradision de scritura, suficentemente fonèdega ma par tuti, sensa conplicasion. Prexenpio, no xé el caxo (almanco in varianse vènete) de star a distìnguer ƚa prononsia de bon, canton, morbin (co' "n" de "nave" in fin de paròƚa), co'l pì frecuente boṅ, cantoṅ e morbiṅ (boŋ, caŋtoŋ, morbiŋ) co' un "ṅ" veƚar (conforme indicasion gràfega de'l manual GVU); o cueƚa de un padoan masćio, sćenxa, co'l venesian masčio e sčenxa. Ste difarense de prononsia -mìnime- no ƚe pòrta anbiguità a'l intèrno de ƚa stesa variansa. Un forèsto no'l sarà gnanca bon de sentir ste difarense, se no ghe ƚe femo notar in detalio, mentre un venetòfono no'l gà nisun problèma de interpretasion de ste stese paròƚe in ànbito de ƚa stesa variansa o pasando da xòna a xòna. Se pol pasar da un "caṅtoṅ" trevixan a un "caṅton" agordin sensa farse masa problèmi de scritura, e scrivemo senpre: canton. Da contro, no xé el caxo de sforsar l'asimiƚasion de "pèxo" co' "pèđo" o "pèdo", pasando anca par "pèzo": ƚe xé almanco do paròƚe difarente, se no anca trè, che ƚe gà sicuramente ƚa stesa orìxene e -a'l tenpo prexente- el steso senso par divèrsi parlanti, ma i fonèmi i xé prononsiài difarenti anca a'l intèrno de ƚa stesa variansa de lengua. Stemo tenti prexenpio a descriminar i "naxi" da i "nazi" (nażi), se parlando e indicando ste categorìe prononsiemo postatamente "x" e "z" par far distinsion. Ƚe xé altro che sfumadure mìnime de prononsia de ƚa stesa paròƚa, come che pol capitar de sentir co' l'alternansa de "ć" e "č", o de i ère venesiani (o albanexi) e i ère de altre parte vènete, o de i èle triestini e de altre parte.

So'l uxo de i èse

So'l uxo de i èse no ghe xé dubio che in varianse vènete no podemo doparar el sistèma suficente par el Talian. Anca voƚendo doparar na convension co' "ss" e "s" par distìnguer sorde e sonòre inter-vocal (da no lèxer mai cofà dopie consonante, in Vèneto inexistente) no basta, parché in Vèneto ghe xé tuti i caxi de èse sonòro: pre-consonante, post-consonante, in fin de paròƚa e in prinsipio de paròƚa. Par cui, se te dòpari senpre "s" par èse sordo (saco, stonfo, stròpolo, pasion) e no te vol scrìvar "xontar" e ƚora par fòrsa te gà da scrìver "ṡontar" (e nò co' "ż", zeta che, come ghemo dito sora, doparemo co' naltro vaƚor fonèdego), cioè te gà da sostituir tuti i "x" de ste pàxine co' un "ṡ" (meṡe, paṡe, dòṡe, garaṡ, ṡente, ṡonta, ṡirotondo...) o altro segno idòneo; e se invense te piaxe de scrìver passion, dessestar, bissòrboƚa... (mai da lèxer dopia consonante), un segno ṡ, x o altro segno idòneo in altre poxision, te sì obligà a dopararlo comuncue. A nialtri ne piaxarìa anca 'l uxo stàbiƚe de un segno èse distintivo (s<>x) pre-consonante, ma no siando drio tradision, come documentà inte 'l manual GVU, inte 'l gaƚepin gavemo adotà necesariamente na convension particoƚar nòstra e scrivemo par èse sordo vanti consonante sonòra: missmas, bissbor, bossgnaco, tetasslugne, bessle, ect ect ect. In tuti cheƚaltri caxi, ancaben "s" el sipia riservà par èse sordo, davanti a consonante sonòra xé da lèxerlo a'l incontrario cofà "x/ṡ" de "paxe" (come in Talian e come indicà inte'l manual GVU): bisnòno, bisnent, slacài, desnotar, bislongo, desligar, slacà, bismà (<> bissmas), covismòdo (<> covissmòdo) ... Inte sti caxi ghe toca a'l parlante de ser pì o manco precixo, e rénder ƚa so scritura pì presioxa (rispetando ƚa tradision), savendo ben cuel che el fà.

So'l uxo scrito de "ɫ"

So'l uxo scrito de 'l èle evanesjente, ben ciaro a i parlanti vèneti che i continua a scrìvarlo "ƚ/ł/ɫ", sensa tante distinsion gràfeghe de sfumadure ancaben documentàe, darente vocal palatal (e, i) xé stà dito tuto, 'vendo discuso na pasùa e supia, vòja par doparar praticamente acenti e silabasion, vòja anca co' exenpi de dixanbiguasion de paròƚe anca par gninte omòfone: sìmie e sìmiƚe, mìsie e mìsiƚe, àbie e àbiƚe, sai e saƚi, infiar e infiƚar, fiƚa e fia, piƚastro e piastro, reƚasion e reasion, ect... De xonta, no xé vero che, parlando, sti èle i sparise de'l tuto. Tuti i Vèneti i li gà ben prexente e i torna anca a "l" de'l tuto naturalmente. Custion incantonada masa in prèsa da calcheduni, ma sensa dar altre soƚusion acetàbiƚe e dignitoxe. Par el momento el prensipio (largamente condivixo) el xé cuesto: se definise "Ƚ" un segno par "semi-consonante dorsopalatal rilasada" derivà da "L"; anca co 'l xé scrito darente vocal paƚatal, anca fra do "i" o fra do "e", el rèsta tal cual definìo e no ghe xé caxo in cui, incontrando sto segno, se pòse prononsiarlo in altra manièra anbigua. Rexa fonèdega rispetada, tradision letraria scarsa parché el xé un fonèma emèrso da poco - 200 ani a'l màsimo.

Summa

📌

In fin de i conti, semo d'acòrdo che ƚa xé na grafìa un fià de conpromeso, par influensa "mista", de tradision vèneta pròpia e de cadèmia taliana, racada pì de recente da costrutivismo social luciferian risorgimental che no'l tien conto de nisuna vera lengua parlada in Italia. Ben o mal a ògni mòdo ƚa xé ƚa nòstra grafìa, vèneta, un dato de natura.

Cioè, no ƚa xé da raminghi cofà cueƚa inglexe, ma comuncue un fià un pastròc, o un paciuk, come che se dixe. Provemo a scrìvarlo diversamente:

Čoè, no ƚa xé da ramingi kofà kueƚa inglexe, ma komunkue un fià un pastròč, o un pačuk, kome ke se dixe.

Ko' na grafìa inteƚiǧente, ǧustamente, se gavarìa da skrìvar kusita kome so sto paràgrafo, un fià kome ke gà pensà ben i xlavi skriventi in grafìa latina ko i gà meso órdene so ƚa kusčon. Skrivendo kusita, e xé anka kome ke gà skrito el prof. Pellegrini e tanti altri in tèsti da divulgasion sensa doparar señi IPA; e xé anka kofà gemo skominsià nialtri inte i ani novanta, no se podarìa xbaliar ñanka na sčanta, né a skrìvar, né a lèxar. Senpre se gavésimo el derito (e no ƚo gavemo) de dekretar kalkòsa in veče de altri parlanti.

Ghende riparlaremo fra na sentenèra de ani e vedaremo (o mèjo, vedarà ƚe generasion future) i sviƚupi.

Come che sipia, inte ƚe scriture vènete
no se pol far de manco
de doparar anca un
sistèma de acentasion